İş kazaları ve meslek hastalıkları, yalnızca mevzuat cezası ya da üretim duruşu değildir, kurum kültürünü ve paydaş güvenini de sarsar. ISO 45001, işyerindeki sağlık ve güvenlik risklerini sistemli biçimde yönetmek için kurulmuş uluslararası bir yönetim sistemi standardıdır. Kuruluşlara, tehlikeleri tanımlamak, riskleri kontrol etmek, çalışan katılımını güçlendirmek ve performansı sürekli iyileştirmek için ortak bir çerçeve sunar. ISO’nun 45000 ailesi, bu yaklaşımın küresel ölçekte neden kritik olduğunu, iş kaynaklı hastalık ve yaralanmaların boyutuna atıf yaparak temellendirir.
ISO 45001 nedir, neyi amaçlar?
Standart, bir İş Sağlığı ve Güvenliği Yönetim Sistemi (İSG-YS) kurmak ve işletmek için gereklilikleri tanımlar. Hedef, işyerinde yaralanma ve sağlığın bozulmasını önlemek, aynı zamanda İSG performansını ölçülebilir hedeflerle yükseltmektir. ISO 45001, farklı sektör ve ölçeklerde uygulanabilecek, kanıta dayalı, risk temelli bir çerçeve sağlar ve çalışan refahına yönelik taahhüdü görünür kılar.
ISO 45001’i özgün kılan yaklaşım
Risk ve fırsat temelli planlama, yalnızca mevcut tehlikeleri azaltmaya değil, süreçlerde doğabilecek iyileştirme fırsatlarını da yakalamaya odaklanır.
Liderlik ve çalışan katılımı, üst yönetimin hesap verebilirliğini, çalışanların danışma ve katılım mekanizmalarını açıkça zorunlu kılar.
Uyumlu mimari, ISO 9001 ve ISO 14001 gibi diğer yönetim sistemleriyle aynı yüksek seviyeli yapıyı izler, entegrasyonu kolaylaştırır.
Süreç odaklılık, taşeron ve tedarik dahil dış kaynaklı süreçlerin kontrolünü, değişiklik yönetimini, acil durum hazırlığını ve operasyonel kontrolü tek bir sistemde toplar.
Standart nasıl çalışır, ana bileşenler nelerdir?
Aşağıdaki başlıklar, sistemin omurgasını oluşturur ve PUKÖ döngüsüyle işler:
Kuruluşun bağlamı ve paydaş beklentileri, kapsam, risk profili ve yasal gerekliliklerin resmi çıkarılır.
Liderlik ve politika, üst yönetim İSG politikasını yayımlar, roller ve sorumlulukları atar, çalışan katılımını güvenceye alır.
Planlama, tehlike tanımlama ile risk ve fırsatların değerlendirilmesi yapılır, hedefler ve izleme kriterleri belirlenir.
Destek, yetkinlik, farkındalık, iletişim, doküman kontrolü ve kaynak yönetimi sistemin sürdürülebilirliğini sağlar.
Operasyon, değişiklik yönetimi, dış kaynaklı süreçlerin kontrolü, tedarikçi ve yüklenici yönetimi, acil durumlara hazırlık ve müdahale süreçlerini kapsar.
Performans değerlendirme, izleme-ölçme, iç denetim ve yönetimin gözden geçirmesiyle veriye dayalı kararlar üretilir.
İyileştirme, olay araştırmaları, uygunsuzluk ve düzeltici faaliyetlerle öğrenme kültürü inşa edilir.
ISO 45001 ve OHSAS 18001, geçişin arka planı
ISO 45001, OHSAS 18001’in yerini almak üzere 2018’de yayımlandı. Akredite belgelerin ISO 45001’e geçişi için öngörülen süre, pandemi koşulları nedeniyle 11 Eylül 2021 tarihine kadar uzatıldı ve bu takvim IAF tarafından resmen duyuruldu. Bugün itibarıyla OHSAS 18001 geçiş süreci tamamlanmış, ISO 45001 tek referans haline gelmiştir.
Uygulamada adım adım: kurmaktan işletmeye
Boşluk analizi ve kapsam, mevcut uygulamalarınız ISO 45001’e göre değerlendirilir, süreç haritaları hazırlanır, yasal gereklilikler doğrulanır.
Tehlike tanımlama ve risk-fırsat analizi, süreç, ekipman, kimyasal, insan faktörü ve değişiklik kaynaklı riskler için sistematik envanter oluşturulur.
Kontrol stratejisi, kontrol hiyerarşisine dayalı teknik-idari önlemler belirlenir, KKD son halka olarak çerçeveye oturtulur.
Hedef ve göstergeler, öncü ve gecikmiş göstergelerle performans panosu kurulur, veri kaynakları ve raporlama sıklığı netleştirilir.
Çalışan katılımı, tehlike bildirimi, ramak kala, komiteler ve iş başı konuşmaları gibi kanallar resmileştirilir.
Tedarikçi/taşeron yönetimi, seçim ve performans kriterlerine İSG şartları eklenir, sahaya giriş ve denetim süreçleri standardize edilir.
İç denetim ve yönetimin gözden geçirmesi, bulgular aksiyon planlarına bağlanır, kaynak ve öncelik kararları üst yönetimce alınır.
Tehlike tanımlamayı olgunlaştırmak
Tehlike tanımlama, yalnızca geçmiş kazalarla sınırlı kalırsa kör nokta üretir. İş analizi, FMEA, insan-makine arayüzleri, vardiya düzeni ve bakım aralıkları gibi veriler birlikte ele alınmalıdır. ISO 45001’in risk temelli planlama anlayışı, fırsatları da değerlendirmeyi talep eder, örneğin lokal emişle kaynak dumanını düşürmek yalnızca riski azaltmaz, yeniden işleme ve duruş maliyetlerini de etkiler. Bu yaklaşım, hedef belirleme ve yatırım önceliklendirmesinde netlik sağlar.
Acil durum hazırlığı, değişiklik yönetimi ve dış kaynaklı süreçler
Olgun bir sistem, acil durum planını, eğitim ve tatbikat döngüsünü, iletişim zincirlerini ve dokümante edilmiş prosedürleri içerir. Süreç, ekipman ya da organizasyondaki her değişiklik, risk değerlendirmesinin yeniden ele alınması ve kontrol tedbirlerinin güncellenmesi için tetikleyicidir. Taşeron ve tedarikçiler içinse eşdeğer kontrol seviyesi aranır, sözleşmeler, iş izinleri ve sahaya giriş kriterleriyle yönetim sistemi sınırlarının dışa doğru genişletilmesi gerekir. Bu gereklilikler ISO 45001’in operasyonel yapısında açık şekilde yer alır.
Belgelendirme almak şart mı?
ISO 45001’e uyum sağlamak, standart gerekliliklerine göre bir sistem kurup işletmek anlamına gelir, belgelendirme ise bağımsız bir kuruluşun bu uyumu doğrulamasıdır. Birçok kurum, paydaş güvenini güçlendirmek ve tedarik zinciri beklentilerini karşılamak için akredite sertifikayı tercih eder. Akreditasyon ve geçiş kriterileri, IAF tarafından yönlendirilir ve uluslararası tanınırlık sağlar.
Maliyet, etki ve karar kriterleri
Maliyet, ağırlıkla süreç değişikliği, eğitim, izleme-ölçme, denetim ve belgelendirme kalemlerinden oluşur. Çok lokasyonlu yapılarda entegrasyon ve veri altyapısı, toplam maliyeti belirgin etkiler.
Etki, olay sıklığı ve şiddetinde azalma, devamsızlık ve duruş sürelerinde düşüş, yüklenici yönetimi ve itibar kazanımıyla ölçülür.
Karar kriterleri, üst yönetim taahhüdü, çalışan katılımının olgunluğu, yasal uygunluk düzeyi ve tedarik zinciri beklentileridir. ISO 45001, bu kararları veriye bağlayan bir yönetim dili oluşturur.
Sık karıştırılan noktalar
Mevzuat uyumu ile ISO 45001 aynı şey değildir. Standart, yasal gerekliliklere uyumu zorunlu bir girdi olarak ele alır, fakat kapsamı bunları aşar, sistematik iyileştirmeyi hedefler.
Kuruluş sağlığı ve refahı odağı, ürün güvenliği veya çevresel etkileri doğrudan kapsamaz, ancak ilgili taraflar ve işyeri şartları bağlamında arayüzleri tanır.
OHSAS 18001 belgeleri için geçiş süresi kapanmıştır, yeni veya yenilenecek tüm sistemler ISO 45001’e göre ele alınmalıdır.
Sonuç, yönetim sistemini bir kez değil her gün kurmak
ISO 45001, kaza kayıtlarını azaltmanın ötesinde, güvenli ve sürdürülebilir bir çalışma düzenini kurumsal kararlara bağlar. Bugün, süreç haritalarınıza ve risk envanterinize dönüp şu soruları sorun, tehlike tanımlama yöntemlerimiz yeterince geniş mi, çalışan katılımını gerçekten ölçüyor muyuz, dış kaynaklı süreçleri ne kadar kontrol ediyoruz, acil durum planlarımız testlerden öğreniyor mu. Bu soruları düzenli aralıklarla yanıtladığınızda, yalnızca sertifika değil, ölçülebilir dayanıklılık kazanırsınız.
ISO 45001 hakkında sık sorulan sorular
ISO 45001’i uygulamak için sertifika şart mı?
Hayır, standarda uyum sağlayıp sistemi işletmek esastır. Belgelendirme, akredite bir kuruluşun bu uyumu doğrulaması ve paydaşlara kanıt sunmanız için tercih edilir.
ISO 45001 belgelendirmesi ne kadar sürer?
Hazırlık düzeyine ve lokasyon sayısına bağlı olarak 3 ila 9 ay arası değişir. Boşluk analizi, dokümantasyon, pilot uygulamalar ve iç denetim döngüsünü tamamlamak süreyi belirleyen ana faktörlerdir.
ISO 45001 ile yasal uygunluk aynı şey mi?
Değil, yasal uygunluk standardın zorunlu girdisidir. ISO 45001 bunun üzerine risk temelli planlama, performans takibi ve sürekli iyileştirme getirir.
Hangi KPI’lar denetimlerde en çok işe yarar?
Dengeli bir pano kurun, öncü göstergeler, ramak kala bildirim oranı, kapatılan aksiyon süresi, eğitim tamamlama. Gecikmiş göstergeler, kaza sıklık ve ağırlık oranları ile devamsızlık günleri. KPI’lara hedef ve sorumlu atamak şarttır.
Çalışan katılımını pratikte nasıl gösterebilirim?
Tehlike bildirimi kanalı, İSG komitesi tutanakları, iş başı konuşmaları ve düzeltici faaliyetlerde çalışan katkıları güçlü kanıtlardır. Öneri sistemleri ve saha gözlemleri de katılımı somutlaştırır.
Taşeron ve tedarikçiler ISO 45001 kapsamına nasıl alınır?
Sözleşmelere İSG şartları, sahaya giriş kriterleri ve performans göstergeleri koyun. Ortak risk değerlendirmesi, iş izinleri ve saha denetimleri ile eşdeğer kontrol seviyesini doğrulayın.
Çok lokasyonlu yapılarda kapsam nasıl belirlenir?
Çekirdek süreçler, ortak prosedürler ve merkezi KPI’lar aynı tutulur, yerel tehlikeler ek dokümanlarla yönetilir. İç denetim ve yönetimin gözden geçirmesi, lokasyonlar arası kıyaslamayı içerir.
En sık rastlanan ISO 45001 uygunsuzlukları nelerdir?
Tehlike tanımlamanın dar tutulması, dış kaynaklı süreçlerin kontrol eksikliği ve aksiyonların kapanma takibinin zayıf olması. Ayrıca değişiklik yönetimi kayıtlarının atlanması ve çalışan katılımına kanıt sunulamaması sık görülür.
OHSAS 18001 belgem var, hâlâ geçerli mi?
Hayır, geçiş süreci tamamlandı ve referans standart ISO 45001’dir. Mevcut uygulamalarınızı ISO 45001 gerekliliklerine göre güncellemeniz gerekir.
ISO 45001’i ISO 9001 ve ISO 14001 ile nasıl entegre ederim?
Yüksek seviyeli yapıyı kullanarak ortak süreçleri, doküman kontrolü, iç denetim ve yönetimin gözden geçirmesini birleştirin. Risk, fırsat ve paydaş analizlerini tek çatı altında tutmak tekrarı azaltır.
Değişiklik yönetimi (MOC) için kanıt olarak ne beklenir?
Proses, ekipman, organizasyon ve yazılım değişiklikleri için risk değerlendirmesi, yetkinlik kontrolü, güncellenmiş talimat ve sahaya yayılım kayıtları. Önemli değişikliklerde ek doğrulama ve kısa tatbikatlar artı puan getirir.
Acil durum hazırlığını denetimde nasıl kanıtlarım?
Senaryo bazlı prosedürler, tatbikat planları, tutanaklar, ders çıkarma raporları ve aksiyon kapanışları. Kritik ekipmanların acil durdurma testleri ve iletişim zinciri prova kayıtları da destekleyicidir.
Risk ve fırsatları nasıl kayda almalı ve sürdürülebilir kılmalıyım?
Süreç bazlı risk-fırsat kayıtları tutun, her maddeye sahip, hedef, kontrol ve izleme göstergesi atayın. Güncellemeyi olaylar, değişiklikler ve denetim bulgularına bağlayın.
Dokümantasyon ne kadar ayrıntılı olmalı?
Operasyonel çekirdek kısa ve eylem odaklı olmalı, detaylı açıklamalar eklerde tutulmalı. Denetimde “az yazı, çok kanıt”, kayıt ve performans verileri ile desteklenen pratik prosedürler tercih edilir.
İç denetimi ne sıklıkla ve nasıl planlamalıyım?
Yılda en az bir tam kapsam iyidir, yüksek riskli alanlarda daha sık döngüler planlayın. Süreç sahiplerini ve bağımsız denetçileri karıştırarak taze göz etkisi yaratın.
Yönetimin gözden geçirmesinde hangi başlıklar şart?
Performans trendleri, hedeflerin ilerlemesi, uygunsuzluk ve aksiyon durumları, kaynak ihtiyacı ve paydaş geri bildirimleri. Stratejik karar ve önceliklerin, ilgili sorumlular ve tarihlerle kayıt altına alınması beklenir.
Uzaktan veya saha dışı çalışanlar sisteme nasıl dahil edilir?
Risk değerlendirmesini ekranlı araçlar, ergonomi ve yalnız çalışma riskleriyle genişletin. Eğitim, iletişim ve olay bildirimi süreçlerini uzaktan erişilebilir hale getirin.
Belgelendirme kuruluşu seçerken nelere bakılır?
Akreditasyon durumu, sektörel tecrübe, denetçi profili ve çok lokasyon deneyimi. Denetim planı şeffaflığı ve örnek raporlar karar vermeyi kolaylaştırır.
ISO 45001 yatırımının geri dönüşünü nasıl gösterebilirim?
Önceki döneme göre olay sıklığı ve şiddetinde düşüş, devamsızlık ve duruş sürelerinde azalma gibi metriklerle başlayın. Yüklenici performansı ve müşteri denetim sonuçlarıyla itibar etkisini destekleyin.
Küçük işletmeler ISO 45001’e nasıl pratik girer?
Üç adım önerilir, boşluk analizi, risk-fırsat kaydı ve basit KPI’lı hedefler. Ardından bir pilot süreçte uygulayıp kısa bir iç denetim ile sistemi tüm işletmeye yayarsınız.
Kaynaklar
ISO 45001:2018, Occupational health and safety management systems, resmi standart sayfası
ISO 45000 family, OHS yönetim sistemi standart ailesi ve bağlam
ISO/TC 283, OHSAS 18001’den ISO 45001’e geçiş süresi uzatımı duyurusu, son geçiş tarihi
IAF MD 21, OHSAS 18001’den ISO 45001’e geçiş için gözetim ve düzenlemeler
ISO açıklaması, ISO 45001 kapsam ve kapsam dışı hususlar, refah ve etki sınırları
