Bir forkliftin kör noktası, bir bakım sırasında sökülmeyen emniyet kilidi, bir temizlikte kullanılan kimyasalın yanlış karışımı. Hepsi tek başına küçük birer ayrıntı gibi görünür, fakat birlikte ciddi sonuçlar doğurabilir. Risk değerlendirmesi, bu ayrıntıları sistemli biçimde görmenin, önceliklendirmenin ve kalıcı çözümlere bağlamanın ortak dilidir. Türkiye’de gereklilik, İSG Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği ile çerçevelenir ve süreç, tehlikeleri tanımlama, riskleri analiz etme, kontrol tedbirlerini seçme, dokümantasyon ve gerektiğinde yenileme adımlarını içerir.
Risk değerlendirmesi nedir, neden bir “sistem”dir?
Basitçe, bir işteki tehlike kaynaklarını ve bu tehlikelerin neden olabileceği zarar olasılığını birlikte ele alır. Amacı, en ciddi sonuçlara yol açabilecek risklere önce müdahale etmek, kalanı kabul edilebilir seviyeye indirmektir. Uluslararası çerçevede ISO 31000, risk yönetimini değer yaratma ile ilişkilendirir, riskin belirlenmesi, analizi, değerlendirilmesi ve tedavisini tek akışta toplar. İSG bağlamında ISO 45001 ise planlama aşamasında iş sağlığı ve güvenliği risklerini ve fırsatlarını değerlendirmeyi açıkça ister. Bu iki standart, mevzuatla uyumlu ve pratikte uygulanabilir bir omurga sağlar.
Mevzuatın söylediği, sahada yapmanız gereken
Yönetmeliğe göre risk değerlendirmesi, tasarım ya da kuruluş aşamasından başlayarak tehlikeleri belirleme, riskleri analiz etme, kontrol tedbirlerini kararlaştırma, kayda alma ve değişiklik olduğunda güncelleme basamaklarıyla yürür. Çalışanların katılımı açık bir gerekliliktir, çünkü sahadaki bilgi çoğu kez işi yapan kişilerin elindedir. Olay, ramak kala, proses değişikliği, yeni kimyasal veya mevzuat güncellemesi gibi tetikleyiciler çıktığında değerlendirme beklemeden yenilenmelidir.
“Nasıl” sorusuna pratik bir akış
Birçok kurum için işe yarayan yalın çerçeve şudur, HSE’nin 5 adımı ile uyumludur: tehlikeleri belirleyin, riskleri değerlendirin, kontrolleri seçin, bulguları kayda alın, kontrolleri gözden geçirin. Bu yaklaşım, ağır raporlar yerine yaşayan kayıtlar üretmenizi kolaylaştırır. Kısa, eylem odaklı tablolar ve fotoğraflı kanıt setleri, denetimde de iş görür.
Yöntem mi önemli, ekip mi, ikisi de
Çok disiplinli ekip kurun, üretim, bakım, kalite, İSG profesyoneli ve mümkünse tedarikçi teknik uzmanı.
İş akışı eşliğinde ilerleyin, süreç adımları, malzeme hareketi, enerji kaynakları ve insan makine etkileşimine tek tek bakın.
Nicel tartışmayı basitleştirin, olasılık ve şiddeti gerçek veri ile kalibre edin, ölçüm sonucu varsa kullanın, yoksa saha gözlemini sistematik hale getirin.
Önceliklendirmeyi işletme etkisine bağlayın, yalnızca yaralanma riski değil, duruş, yeniden işleme ve itibar etkisi de karar kriteri olsun.
Bu ekip çalışmasının çıktısı, yalnızca bir skor tablosu değil, uygulanabilir bir eylem planı olmalıdır.
Kontrol hiyerarşisini sahaya indirmek
Etkili risk kontrolü, eliminasyon ve ikame, ardından mühendislik ve idari kontroller, en sonda KKD ile sıralanır. Örneğin solvent bazlı temizlikte, kapalı sistem ve ikame kimyasal seçimi, yalnızca eldiven kalınlığı tartışmaktan daha çok risk düşürür. OSHA’nın iş analizine dayalı yaklaşımı (JHA), işi adımlara bölerek her adımda tehlike ve kontrol eşleştirmesi yaptırır, yeni ekipman ya da proses geldiğinde hızlı güncelleme sağlar.
Karıştırılan kavramlar: denetim, JHA ve dinamik değerlendirme
Denetim kontrolün varlığını ve uygulanışını sorgular, risk değerlendirmesi ise kontrolün gerekliliğini ve yeterliliğini tartışır.
JHA, iş adımı odaklıdır, bir işin her adımındaki tehlikeyi ve kontrolü yazar, özellikle bakım ve değişken işler için etkilidir.
Dinamik değerlendirme, sahadaki beklenmedik değişiklikte işin durdurulup kısa bir değerlendirme yapılarak riskin yeniden tartılmasıdır, iş izinleriyle birlikte çalışır.
Bu üç yaklaşım birbirini tamamlar, aynı dosyanın farklı bölümlerinde yaşamalıdır.
Teknik derinleşme, risk kriterlerini nasıl kalibre edersiniz
Birçok ekip 5×5 matrisle başlar, ancak asıl değer, kabul kriterini işin gerçeklerine göre tanımlamaktır. Gürültüde, maruziyet süresi ve ölçülen dB’e göre eylem tetikleyicileri, kimyasallarda mesleki maruziyet sınırları, makine emniyetinde durdurma mesafesi gibi teknik eşikler kullanın. ISO 31000 mantığıyla, kalan riskin izlenmesi ve iletişimi için net sorumlu ve süre atayın. Riskin “ALARP” seviyesine indirildiğini kanıtlamak, sadece matris skoru değil, uygulanan tedbirlerin etkinliğini de göstermeyi gerektirir.
Örnek senaryolar, karar vermeyi hızlandırdığı için
Forklift yaya etkileşimi: Tehlike, hareketli ekipman ve yaya yolu kesişimi. Mühendislik kontrolü, fiziksel ayırıcılar ve tek yön trafik düzeni. İdari kontrol, yaya geçiş noktalarında görsel işaret ve eğitim. KKD, görünürlük yeleği. Bu sıralama, kazayı yalnızca “dikkat”e bırakmaz.
Boyahane isosiyanat maruziyeti: Tehlike, uçucu organik bileşik ve duyarlılık geliştirme riski. İkame, düşük izosiyanat içeren ürünler, kapalı kabin ve etkin havalandırma ile mühendislik kontrolü, görev rotasyonu ve temizlik prosedürü ile idari kontrol, uygun APF’li respiratör ve fit test ile KKD. Bu set, sağlık gözetimi planına spirometri ve semptom takibini eklemeyi gerektirir.
Dokümantasyon, kanıt ve sürdürülebilirlik
İyi bir kayıt, tehlike tanımını, kimlerin etkilenebileceğini, mevcut kontrolleri, ilave eylemleri, sorumlu ve tarihi, doğrulama yöntemini içerir. İSG’nin yalın yaklaşımı, çok sayfalı raporlar yerine bu beş öğenin kaydedilmesini önerir. Dijital bir pano ile eylem kapanış süreleri, ramak kala oranı ve tekrarlayan bulgular izlenebilir.
Ne zaman güncelleyeceksiniz, tetikleyiciler
Proses ya da ekipmanda değişiklik yapıldığında.
Kaza ya da ramak kala yaşandığında.
Yeni kimyasal devreye girdiğinde veya maruziyet ölçümleri değiştiğinde.
Mevzuat ya da iç standart güncellendiğinde.
Yönetmelik, yapılan çalışmaların güncellenmesi ve gerektiğinde yenilenmesi hükmünü açıkça taşır, bu yüzden periyodik gözden geçirme takvimine ek olarak tetikleyicileri prosedürünüze yazın.
Performansı nasıl ölçeceksiniz
Öncü göstergeler: Açık eylem sayısı, eylem kapanış süresi, tekrar eden bulgu oranı, dinamik durdurma sayısı, JHA güncelleme hızı.
Gecikmiş göstergeler: Olay ve yaralanma trendi, uygunsuzluk maliyeti, duruş süreleri.
Uygulama kanıtı: Fotoğraflı doğrulamalar, bakım kayıtları, eğitim katılımı, iş izinleriyle eşleşen risk kontrolleri. Bu metrikler, ISO 45001’in performans değerlendirme ve iyileştirme maddeleriyle uyumludur.
Sık yapılan hatalar, nasıl düzeltirsiniz
Skor peşinde koşmak: Skor, karar vermeye yardımcıdır, tek başına amaç değildir. Etkiyi, mühendislere ve ekip liderlerine uygulanabilir eyleme çevirin.
Saha bilgisi olmadan masa başı: Çözüm, işi yapanların sesi. Gözlem turları ve video kaydı ile gerçek işi görün.
Güncellemenin unutulması: Değişiklik yönetimini risk değerlendirmesine bağlayın, iş izni formuna “risk referansı” alanı açın.
Sadece KKD’ye güvenmek: Hiyerarşide en alttaki katmanı tek başına yeterli sanmak sahte güven üretir. JHA ve mühendislik kontrollerini önceleyin.
Bugün hangi üç soruyu sorun
Bir, en yüksek enerjili risklerde hangi mühendislik bariyerlerimiz gerçekten sahada çalışıyor. İki, risk dosyalarımız tetikleyicilerle otomatik güncelleniyor mu, açık eylemlerin kapanış süresi düşüyor mu. Üç, JHA ve dinamik değerlendirme kültürünü iş başı konuşmalarına ve iş izinlerine bağlayabildik mi. Bu sorulara net yanıtlar verebildiğinizde, risk değerlendirmesi bir rapor olmaktan çıkar, sürdürülebilir bir İSG sistemi için karar motoruna dönüşür.
Risk Değerlendirmesi ile ilgili sık sorulan sorular
Risk değerlendirmesine nereden ve kimlerle başlamalıyım?
Önce süreç akışınızı çıkarın, ardından üretim, bakım, kalite, İSG profesyoneli ve saha temsilcilerinden oluşan küçük bir ekip kurun. Tedarikçi veya yüklenici teknik uzmanını, kritik ekipmanlarda gerektiğinde ekleyin. Bu bileşim, hem teknik hem operasyonel gerçekliği aynı masaya toplar.
Hangi yöntemi seçmeliyim, 5×5 matris şart mı?
Araç bir amaç değildir, işin karmaşıklığına uygun yöntemi seçin. Rutin işler için 5×5 matris yeterliyken, kritik operasyonlarda JHA, HAZOP veya What-If gibi derinlemesine teknikleri tercih edin. Seçtiğiniz yöntemi kabul kriterinizle ilişkilendirin.
“ALARP” ne demek, nasıl uygularım?
ALARP, riski makul derecede uygulanabilir en düşük seviyeye indirme hedefidir. Alternatifler arasında teknik uygulanabilirliği ve maliyet-etki dengesini kanıtlayarak seçiminizi gerekçelendirin. Kararı kayıt altına alın, doğrulamayı saha ölçümü ya da testle yapın.
Kabul kriterini nasıl kalibre ederim?
Tehlike türüne özgü eşikleri kullanın, maruziyet sınırları, durdurma mesafesi, gürültü dB sınırı, antistatik gereksinim gibi teknik referanslar. Kalan riskin kabulü, sadece skora değil, uygulanan kontrolün etkinliği ve doğrulamasına dayanmalıdır.
Hangi durumda işi durdurup “dinamik değerlendirme” yapmalıyım?
Plan dışı durumlarda, ekipman arızası, beklenmeyen kimyasal reaksiyon, ani hava değişimi, alan kalabalığı. İş izinleri ile entegre kısa bir kontrol listesi kullanın, risk yükseldiyse işi güvenli hale getirip yeniden başlatın.
JHA ile risk değerlendirmesi farkı nedir, birlikte nasıl çalışırlar?
Risk değerlendirmesi süreç ölçeğinde önceliklendirme yapar, JHA iş adımı ölçeğinde ayrıntıyı yakalar. Rutin olmayan işler, bakım ve devreye alma için JHA’yı zorunlu kılın, çıktılarını ana risk kaydına bağlayın.
Kaynakları nereye harcayacağımı nasıl önceliklendireyim?
Yüksek enerji, yüksek maruziyet süreleri ve düşük mevcut kontrol etkinliği olan alanlara öncelik verin. Karar tablonuzda güvenlik etkisi, duruş süresi ve müşteri/uyum riski gibi işletme metriklerini birlikte değerlendirin.
Sadece KKD ile yetinmek neden riskli?
KKD en son savunma katmanıdır, hatayı engellemez, sonucu hafifletir. Önce eliminasyon, ikame ve mühendislik kontrollerini zorlayın, KKD’yi davranış ve eğitimle destekleyin. Aksi halde sahte güven oluşur.
Verimliliği düşürmeden riski nasıl azaltırım?
Mühendislik kontrollerini iş akışına gömün, tek yön trafik, otomatik kilitleme, kapalı transfer gibi. İdari kontrolleri de iş başı konuşmaları ve görsel standartlarla sadeleştirin. Amaç, güvenliği işin doğal bir parçası yapmak.
Ölçüm verim yoksa olasılık ve şiddeti nasıl tahmin edeceğim?
Benzer tesis verileri, üretici teknik dökümanları ve saha gözlemlerinden faydalanın. Yapılandırılmış uzman görüşü oturumları düzenleyin, tahminlerinizi testlerle doğrulayın ve belirsizliği kayıt altında tutun.
Yüklenici ve ziyaretçileri risk değerlendirmesine nasıl dahil ederim?
Ortak alan ve arayüz risklerini ayrı başlık yapın, iş izinleri, oryantasyon ve denetimleri yüklenici planına bağlayın. Uygunsuzlukları ana eylem planınızla aynı panoda takip edin.
Çok lokasyonlu yapılarda tutarlılığı nasıl sağlarım?
Ortak şablon ve kabul kriteri kullanın, yerel farklılıkları ek risk sayfası ile ekleyin. KPI ve eylem kapanışlarını tek kontrol panelinde izleyin, çapraz denetimle kalibrasyonu koruyun.
Sağlık gözetimi ile risk değerlendirmesini nasıl konuştururum?
Risk kayıtlarında ilgili sağlık izlem parametresini belirtin, örneğin gürültü için odyometri, solvent için biyolojik indikatör. Sağlık trendleri, kontrol etkinliğinin sahadaki doğrulaması olur.
Hangi kayıtlar denetimde en çok işime yarar?
Tehlike tanımı, etkilenen kişi grupları, mevcut ve ilave kontroller, sorumlu ve tarih, doğrulama yöntemi. Fotoğraflı kanıt ve bakım kayıtları, “kâğıt üstü değil sahada var” mesajını güçlendirir.
Risk değerlendirmesini ne sıklıkla yenilemeliyim?
Periyodik takvimi belirleyin, ayrıca değişiklik, kaza, ramak kala, yeni kimyasal veya mevzuat güncellemesi gibi tetikleyicilerde beklemeden güncelleyin. Küçük revizyonları da versiyonlayın.
Yazılım şart mı, Excel yeter mi?
Önemli olan görünürlük ve izlenebilirliktir. Küçük ölçeklerde yapılandırılmış tablolar çalışır, çok lokasyon ve çok eylemli ortamlarda yazılım, kapanış hızını ve denetim kanıtını güçlendirir.
Üst yönetime etkili nasıl raporlarım?
Öncü ve gecikmiş göstergeleri tek sayfada sunun, açık eylem sayısı ve kapanış süresi, tekrar eden bulgular, olay trendi. Yatırım taleplerini risk düşüşü ve duruş kazanımı ile ilişkilendirin.
ISO 45001 ile entegrasyonu pratikte nasıl yaparım?
Risk kaydındaki her kritik konuya hedef, sorumlu ve izleme göstergesi atayın. İç denetim ve yönetimin gözden geçirmesinde, risk ve eylem ilerlemelerini standart gündem maddesi yapın.
Çalışan katılımını görünür kılmak için ne yapmalıyım?
Ramak kala ve tehlike bildirim kanallarını kolaylaştırın, en iyi önerileri aylık paylaşın. JHA oturumlarına işin sahibi operatörleri dahil edin, uygulanan önerilerin fotoğraflarını risk kaydına ekleyin.
Hangi KPI’lar risk değerlendirmesinin “çalıştığını” gösterir?
Açık eylem sayısında azalma, kapanış süresinde kısalma, tekrar eden bulgu oranında düşüş, dinamik durdurma ve JHA güncelleme hızında artış. Olay ve yaralanma trendindeki iyileşme, bu öncü sinyalleri doğrular.
En sık görülen hata nedir ve nasıl önlerim?
Skora odaklanıp uygulamayı ihmal etmek. Her risk girdisine net bir eylem, sorumlu, tarih ve doğrulama ekleyin, “dakika” ve ziyaretleri ölçülebilir çıktıya bağlayın.
