Gözlük, eldiven, baret, maske… Kişisel Koruyucu Donanım (KKD) denince akla ilk gelenler bunlar. Fakat işin özü yalnızca ekipman listesi değildir. KKD, tehlikeyi kaynağında yok etmeye çalışan önlemlerden sonra devreye giren, risk yönetiminin kritik, kurallı ve ölçülebilir bir bileşenidir. Doğru seçildiğinde yaralanmaları azaltır, duruşları kısaltır ve regülasyon uyumunu somutlaştırır, yanlış seçildiğinde ise güvenlik hissi verip gerçek koruma sağlamayabilir. İşte bu yüzden KKD’yi bir ürün değil, iyi tasarlanmış bir süreç olarak ele almak gerekir. OSHA’nın genel yaklaşımı da KKD’nin mühendislik ve idari kontrolleri tamamlayan, yapılandırılmış bir programla yönetilmesi gerektiğini vurgular.
KKD tam olarak nedir?
KKD, çalışanın maruz kalabileceği bir veya birden fazla riske karşı, çalışan tarafından giyilen ya da takılan koruyucu donanımların tümüdür. Türkiye’de işyerlerinde kullanım esasları, Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmelik ile tanımlanır. Bu yönetmelik, toplu korunmanın mümkün olmadığı ya da yeterli olmadığı durumlarda KKD kullanımını düzenler, tanımları ve işveren-çalışan yükümlülüklerini açıklar.
Piyasaya arz edilen ürün tarafında ise AB 2016/425 sayılı Kişisel Koruyucu Donanım Tüzüğü ve buna uyumlu Türkiye mevzuatı geçerlidir. Bu çerçeve, tasarım ve üretim gerekliliklerini, CE işareti ile AB Uygunluk Beyanı şartlarını ve risk kategorilerini belirler. Üretici, gereklilikleri sağlayan her bir KKD’ye CE markasını iliştirir ve ilgili teknik dosya ile beyanı yetkililere sunabilecek şekilde muhafaza eder.
Neden kritiktir, nerede devreye girer?
İyi bir İSG yaklaşımı, önce kontrol hiyerarşisi ile tehlikeyi yok etmeyi, ikame etmeyi ve mühendislik kontrolleri kurmayı hedefler, ardından idari kontroller ve eğitim gelir. KKD bu katmanların üstüne, artık kabul edilebilir seviyeye indirilemeyen riski kişiye karşı tamponlamak için eklenir. Bu perspektif, bütçeyi de doğru yere yönlendirir, önce yüksek etkili bariyerlere yatırım, ardından seçilmiş KKD ile tamamlamak. OSHA’nın PPE standartları, işyeri tehlike değerlendirmesine dayalı seçimi ve ekipmanın diğer kontrollerle birlikte yönetilmesini şart koşar.
Yasal ve teknik çerçeve, bilmeniz gereken başlıklar
İşyerinde kullanım, 02.07.2013 tarihli yönetmelik kapsamındadır. Amaç, toplu korunmanın yetmediği durumlarda KKD’nin tür, temin, kullanım ve bakım esaslarını belirlemektir. İşveren, gerekli KKD’yi sağlar, kullanımını denetler ve eğitimle destekler.
Piyasaya arz ve CE, AB 2016/425 Tüzüğü uyarınca yürür. Ürünler CE işaretine sahip olmalı, uygunluk beyanı ve teknik dosya hazır olmalıdır. Yüksek riskli Kategori III ürünler, örneğin solunum koruyucular ve düşüş durdurma sistemleri, onaylanmış kuruluşlarca daha sıkı uygunluk değerlendirmesine tabidir.
Solunum koruması, OSHA 1910.134 kapsamında APF, fit test ve bakım gerekliliklerine dayanır, NIOSH içerikleri seçim ve kullanım konusunda pratik rehber sunar.
KKD’nin ana kategorileri ve sahadaki karşılığı
Baş, göz ve yüz koruması, baret, yüz siperi, kimyasala dayanıklı gözlük. Optik sınıf ve darbe dayanımı, prosesin enerjisine göre seçilir.
El ve kol koruması, nitril, neopren veya kesilmeye dayanıklı lifler gibi malzemelerle spesifik tehlikeye uygun eldiven. Kimyasal eldivende geçirgenlik süresi ve malzeme uyumu esastır.
Duyma koruması, kulak tıkacı veya kulaklık, seçimi çevresel gürültü seviyesine uygun SNR/NRR değeri ile yapılır, aşırı sönümleme iletişimi zorlaştırabilir.
Solunum koruması, yarım yüz filtreli maskeler, tam yüz maskeler veya hava beslemeli sistemler, seçimde APF değeri, fit test gereksinimi ve filtre sınıfı belirleyicidir. OSHA/NIOSH kaynakları APF ve fit test gerekliliklerini netleştirir.
Ayak ve gövde koruması, delinmeye dayanıklı taban, antistatik taban, kimyasal önlük, ısıya dayanıklı giysi.
Yüksekte çalışma için düşüş durdurma sistemleri, tam vücut emniyet kemeri, enerji sönümleyici ve bağlantı elemanlarından oluşan uyumlu bir sistemdir.
Doğru seçim nasıl yapılır?
Risk değerlendirmesi ile başlayın. Tehlikenin enerjisi, maruziyet süresi, ortam koşulları, kimyasalın türü ve konsantrasyonu ve kullanıcının işi sırasında yaptığı hareketler, seçim kriterleridir. Ardından şu soruları yanıtlayın:
Uygunluk ve standart, ürün ilgili EN standardına ve 2016/425 Tüzüğüne uygun mu, CE işareti ve AB Uygunluk Beyanı mevcut mu.
Koruma seviyesi, örneğin solunum için gereken APF değeri, duyma için hedef kalan gürültü, kesilme seviyesi.
Konfor ve uyum, beden aralığı, ayar noktaları, ergonomi. Uyum, kullanım süresini ve gerçek korumayı belirler.
Uyumluluk, bir arada kullanılacak donanımların çakışmaması, örneğin gözlük sapının kulaklık sızdırmazlığını bozmaması.
Bakım, ömür ve izlenebilirlik, temizlik prosedürü, parça değişimi, raf ömrü, seri numarası ve zimmet kaydı.
Teknik not, CE ve risk kategorileri
AB 2016/425, ürünleri risk düzeyine göre sınıflandırır. Basit riskler için Kategori I, yüksek riskler için Kategori III uygulanır ve bu ürünlerde üretim gözetimi daha sıkıdır. Üreticinin CE işaretini iliştirmesi ve beyanı 10 yıl muhafaza etmesi zorunludur, tedarikte beyanın erişilebilirliği kritik bir kontrol maddesidir.
Kullanım, bakım ve ömür yönetimi
KKD, dağıtılıp unutulacak bir malzeme değildir. Her vardiyada kullanım öncesi kontrol, hasar, çatlak, deformasyon, askı ve tokalarda gevşeme, filtre doluluğu yapılmalı, uygunsuzlar derhal ayrılmalıdır. Üretici talimatlarına göre temizlik, dezenfeksiyon ve depolama yapılmalı, ısı ve UV kaynaklarından uzak tutulmalıdır. Gözlük elastikleri, maskelerin valfleri ve düşüş durdurma bileşenleri için periyodik kontrol aralığı, kullanım yoğunluğu ve ortam şartlarına göre belirlenmelidir. Tatbikatlar sırasında, özellikle solunum ve düşüş durdurma sistemleri için donanımın işlevsel testleri planlara bağlanmalıdır. NIOSH ve OSHA kaynakları, solunum donanımlarında fit test, bakım ve atama gerekliliklerini ayrıntılandırır.
Sık yapılan hatalar ve düzeltici yaklaşımlar
Yanlış malzeme seçimi, solvent bazlı temizleme hattında lateks eldiven kullanmak, geçirgenlik süresi yetersiz olduğu için kimyasal yanıklara yol açabilir. Kimyasal uyumluluk tabloları ve test raporları ile doğrulayın.
Aşırı ya da yetersiz sönümleme, yüksek SNR’li kulaklıkların her durumda iyi olduğu sanılır, oysa aşırı sönüm iletişimi ve tehlike algısını düşürür. Gürültü ölçümlerine göre hedef kalan gürültüyü belirleyin.
Fit testsiz respiratör, yarım yüz maskelerde kaçak testleri ve yıllık fit test ihmal edilir. APF hedefini sağlayıp sağlamadığınızı doğrulamazsanız koruma varsayımdan ibaret kalır.
Uyumsuz kombinasyon, baret, kulaklık ve gözlük birlikte takıldığında sızdırmazlık hatları bozulabilir. Set olarak deneme yapın, gerekiyorsa üreticilerin kombinasyon onaylarını tercih edin.
Belgesiz tedarik, CE işareti var gibi görünen ancak Uygunluk Beyanı sunulamayan ürünler risktir. Tedarikte belge kontrolünü sözleşme şartı yapın.
APF, fit test ve pratik seçim adımı
Solunum korumasında her tipin bir Assigned Protection Factor (APF) değeri vardır, bu değer teorik olarak maruziyeti kaç kat düşürebileceğinizi gösterir. Örneğin yarım yüz filtreli maskeler tipik olarak APF 10’dur, tam yüz maskeler APF 50’ye kadar çıkabilir. İşyerindeki ortalama maruziyeti, izin verilen üst sınıra göre hesaplayıp hangi APF düzeyine ihtiyaç olduğunu belirleyin, ardından seçtiğiniz tipe uygun fit test uygulayın. OSHA 1910.134 APF ve fit test gerekliliklerini tanımlar, NIOSH içerikleri seçim ve kullanım kararlarını destekler.
Örnek Vaka: Boya kabininde izosiyanat maruziyeti
Risk değerlendirmesi, izosiyanat içeren boyalarda inhale tehlikenin yüksek olduğunu, aynı zamanda göz ve deri maruziyetinin de mümkün olduğunu gösteriyor. Çözüm, kaynakta kapalı devre boya ve etkin havalandırma, ardından tam yüz parçaçık ve organik buhar kombinasyon filtreli respiratör ile kimyasal koruyucu eldiven ve göz-koruma kombinasyonu, gerekiyorsa hava beslemeli sistem. Filtre doygunluğu, koku eşikleri ve iş değişim sıklığı izlenerek bakım planı netleştirilir. Bu yaklaşım, kontrol hiyerarşisi ile KKD’nin birlikte kurgulanmasının tipik bir örneğidir.
KKD programını kurum süreçlerine nasıl bağlarız?
Satın alma, ilgili EN standardı, CE ve Uygunluk Beyanı kontrolünü şart koşar, sahadan gelen geri bildirimi teknik şartnameye taşır.
Bakım, üretici talimatı ve kullanım yoğunluğuna göre parça değişim planı kurar, yedek parça ve sarf stoklarını kritik seviyede tutar.
İK ve eğitim, rol ve risk bazlı eğitimleri, işe giriş ve görev değişimi ile ilişkilendirir, değerlendirme ve gözlemle öğrenmeyi pekiştirir.
Denetim ve performans, zimmet, kullanım, bakım kayıtları, uygunsuzluk ve ramak kala bildirimlerini tek panoda izler, düzeltici faaliyetleri kapatır.
Sonuç, doğru KKD kararı sahada alınır
Kişisel Koruyucu Donanım programı, kağıttaki bir liste değil, ölçülen risklere göre yaşayan bir karar sistemi olmalı. Bugün sahada, en çok kullanılan üç KKD’yi seçin ve şu soruları sorun, gerçek APF’ye ihtiyacımız ne, CE beyanı ve EN standardı dosyada mı, uyum ve konfor kullanıcıyı korumaya yeterli mi, bakım planı gerçekten çalışıyor mu. Bu basit sorgu, hem koruma seviyesini hem de kurumsal güveni kısa sürede yükseltecektir.
KKD hakkında sık sorulan sorular
KKD programına nereden başlamalıyım?
Önce tehlike ve maruziyetlerinizi listeler, her iş için gerekli koruma seviyesini belirlersiniz. Ardından standartlara uygun ürünleri seçer, kullanıcı denemeleri ve beden dağılımı ile uyumu doğrularsınız. Son adım, eğitim, zimmet ve bakım planını yazılı hale getirmektir.
Hangi durumlarda KKD zorunlu hale gelir?
Tehlikeyi ortadan kaldırma, ikame ve mühendislik kontrolleri riski yeterince düşürmediğinde KKD devreye girer. Geçici işler, arıza müdahaleleri ve değişiklik yönetimi süreçlerinde de KKD gereksinimi artar.
CE işareti tek başına yeterli mi?
Hayır, CE yalnızca başlangıç kontrolüdür. Ürünle ilişkili AB Uygunluk Beyanı ve ilgili EN standardı bilgisi tedarikçiden temin edilmeli, etiket ve kullanım kılavuzu ile tutarlılığı kontrol edilmelidir.
Uygunluk Beyanı’nı nasıl doğrularım?
Tedarikçiden model ve parti numarasına özel beyanı isteyin ve üretici adı, standard referansı ile etiket bilgilerini karşılaştırın. Yüksek riskli ürünlerde onaylanmış kuruluş numarası gibi ilave izler bulunmalıdır.
KKD risk kategorileri ne anlama gelir?
Kategori I düşük risklere, Kategori III yüksek risklere yönelik ürünleri tanımlar. Kategori yükseldikçe tasarım ve üretim gözetimi sıkılaşır, bu yüzden satın alma ve denetim adımları da daha titiz olmalıdır.
APF nedir, nasıl kullanırım?
APF, bir solunum sisteminin maruziyeti kaç kat azalttığını ifade eder. İşyerindeki ölçümlerle gereken azaltımı hesaplar, buna uygun maske tipini seçer ve seçim sonrası fit test ile gerçek uyumu doğrularsınız.
Fit test herkes için zorunlu mu?
Yüzle sızdırmazlık gerektiren respiratörleri kullanan herkes için fit test şarttır. İş değişikliği, kilo değişimi, sakal bırakma ve yıllık periyotlar fit testi yeniden gerektirebilir.
Sakal respiratör performansını etkiler mi?
Evet, sakal ve yüz kılları sızdırmazlık hattını bozarak korumayı düşürür. Bu durumda sıkı oturan maskeler yerine gevşek yüz parçalı, hava beslemeli çözümler değerlendirilebilir.
Baret, kulaklık ve gözlük birlikteyken sızdırmazlığı nasıl korurum?
Önce birlikte kullanım için test edilmiş kombinasyonları tercih edin. Gözlük sapı ve kulaklık yastığı gibi temas yüzeylerini kontrol edin, gerekirse baret adaptörlü kulaklık ve bantlı gözlük kullanın.
Kulak tıkacı mı kulaklık mı, SNR/NRR nasıl seçilir?
Hedefiniz, kalan gürültüyü güvenli aralığa indirmektir, aşırı sönüm iletişimi zorlaştırır. Gürültü ölçümlerine göre SNR/NRR değerini seçin, gerektiğinde çift korumayı değerlendirin.
Kimyasal eldiven seçerken en kritik kriter nedir?
Malzeme uyumu ve geçirgenlik süresi belirleyicidir. Kullanılan kimyasallar için uyumluluk tablolarına bakın, el becerisi ve tutuş gereksinimleriyle birlikte düşünün.
KKD’nin raf ömrünü ve değiştirme zamanını nasıl belirlerim?
Üretici talimatları, kullanım sıklığı ve ortam koşulları birlikte değerlendirilir. Solunum filtreleri, düşüş durdurma kayışları ve kimyasal eldivenler için kayıtlı değişim aralıkları tutun.
KKD temizliği ve dezenfeksiyonu nasıl yapılmalı?
Üretici önerdiği yöntem ve kimyasallarla, sızdırmazlık ve malzeme bütünlüğünü bozmadan temizlik yapın. Paylaşımlı ekipmanlarda her kullanım sonrası dezenfeksiyon ve uygun kurutma şarttır.
Kullanıcı uyumunu nasıl artırırım?
Beden ve konfor seçenekleri sunun, doğru takma-çıkarma eğitimini uygulamalı verin. Geri bildirim kanalı kurarak rahatsızlık ve uyumsuzlukları hızlıca giderin.
KKD zimmet ve kayıtları neden önemli?
İzlenebilirlik, bakım ve değişim kararlarını hızlandırır, denetimlerde kanıt sağlar. Seri numarası, kullanıcı, bakım tarihi ve uygunsuzluk kayıtlarını tek bir sistemde toplayın.
Sahte ya da belgesiz KKD’yi nasıl ayırt ederim?
Tutarsız etiket, erişilemeyen uygunluk beyanı ve standart referansı, şüphe işaretidir. Satın almada belge kontrolünü sözleşme şartı yapın, numune üzerinde fiziksel kalite kontrollerini gerçekleştirin.
Yüksekte çalışma kemer seti seçerken nelere bakılır?
Tam vücut kemeri, bağlantı elemanları ve enerji sönümleyicinin birbiriyle uyumu kritik önemdedir. Dikiş, toka ve karabina kontrollerini düzenli yapın, düşüş sonrası ekipmanı hizmet dışı bırakın.
Duyma koruması varken iletişimi nasıl sürdüreceğim?
Düz eğrili sönüm sağlayan ürünler veya iletişim özellikli kulaklıklar tercih edin. Kritik alanlarda görsel sinyaller ve el işaretleriyle prosedürü destekleyin.
Isı stresi ve KKD birlikte nasıl yönetilir?
Havalandırma, molalar ve sıvı alımı planını KKD ile entegre edin. Sıcak koşullarda daha hafif, nefes alabilir donanımları ve görev rotasyonunu değerlendirin.
Küçük işletmeler için üç hızlı iyileştirme nedir?
Solunum kullanıcıları için fit test takvimi oluşturun. Baret-gözlük-kulaklık uyum setlerini standartlaştırın. Her vardiya için kısa bir “KKD ön kontrol” listesi uygulayın.
Sources
OSHA, Subpart I, Personal Protective Equipment, işyeri tehlike değerlendirmesine dayalı seçim ve program gereklilikleri. İş Sağlığı ve Güvenliği İdaresi
OSHA 1910.134, Respiratory Protection, APF ve fit test gereklilikleri. İş Sağlığı ve Güvenliği İdaresi
NIOSH, Respirators overview, seçim ve kullanım ilkeleri. CDC
Regulation (EU) 2016/425, CE işareti ve uygunluk beyanı yükümlülükleri, Eur-Lex. EUR-Lex
EU-OSHA, 2016/425 hakkında genel çerçeve. osha.europa.eu
Kişisel Koruyucu Donanımların İşyerlerinde Kullanılması Hakkında Yönetmelik, 02.07.2013, 28695, metin ve tanımlar. FA OSGB
