İşyerinde ilk birkaç dakika, bir olayın küçük bir aksaklık olarak kalıp kalmayacağını ya da yaralanma, duruş ve itibar kaybına dönüşüp dönüşmeyeceğini belirler. Bu yüzden Acil Durum Planı lüks değil, operasyonun ayrılmaz bir parçasıdır. İSG perspektifinden bakıldığında acil durum planlaması, yalnızca bir doküman değil, risk değerlendirmesinin çıktıları üzerine inşa edilen, rollerin, kaynakların ve karar süreçlerinin net olduğu yaşayan bir sistemdir. Türkiye’de bu alan, 6331 sayılı Kanun ve “İşyerlerinde Acil Durumlar Hakkında Yönetmelik” ile çerçevelenir, ayrıca ISO 45001 ve ISO 22301 gibi uluslararası standartlarla güçlendirilebilir.
Acil Durum Planı nedir ve neyi kapsar?
Regülasyon dilinde acil durum, işyerinde veya yakın çevresinde ortaya çıkıp acil müdahale, ilkyardım ya da tahliye gerektiren olayları ifade eder. Plan ise bu olaylarda kimlerin ne yapacağını, nasıl haberleşileceğini, hangi ekipman ve prosedürlerin devreye gireceğini belirleyen, erişilebilir ve uygulamaya dönük rehberdir. Yangın, patlama, tehlikeli kimyasal yayılımı, deprem ve sel gibi doğal afetler, kitlesel zehirlenme, güvenlik olayları ve geniş çaplı elektrik kesintileri tipik senaryolardır. Yönetmelik, her işyerinin kendi tehlike ve süreçlerine göre plan hazırlamasını ve güncel tutmasını zorunlu kılar.
Planın yapı taşları, riskten pratiğe uzanan bileşenler
Senaryo seçimi ve risk temeli, risk değerlendirmesiyle uyumlu, en olası ve en etkili acil durumların belirlenmesi, örneğin proses yangını, kapalı alan olayları, kimyasal dökülme, deprem sonrası gaz kaçağı. Bu, planın kapsamını somutlaştırır.
Roller ve sorumluluklar, mevzuata göre yangınla mücadele, arama-kurtarma ve tahliye ve ilkyardım ekipleri atanır, sayılar tehlike sınıfı ve çalışan sayısına göre belirlenir. Vardiya planına ve yüklenicilere uyarlanmış yedekleme esastır.
Haberleşme ve alarm, alarm tipleri, çağrı numaraları, eskalasyon zinciri, toplu mesaj şablonları ve anons talimatları.
Tahliye ve toplanma, kaçış yolları, engel yönetimi, toplanma alanları, yoklama ve “kim nerede” takibi. Gerekirse barınma yerinde kal (shelter-in-place) prosedürü ve “güvenli alan” tanımları devreye girer.
Teknik güvenlik adımları, süreç güvenli kapatma, enerji izole etme, havalandırma ve sızıntı kontrolü gibi bariyerler.
Dış paydaş koordinasyonu, 112, itfaiye, AFAD, komşu tesisler ve bina yönetimi ile temas noktaları.
Eğitim ve tatbikat, senaryoya özel eğitimler ve yılda en az bir bütünsel tatbikat, sonuçların kaydı ve iyileştirmeler. ISO 45001, prosedürlerin test edilmesini ve planın kayıt altına alınmasını açıkça vurgular.
Dokümantasyon ve erişim, versiyon kontrolü, dil ve görsel yerleşim, yazılı ve dijital kopyaların erişilebilirliği. OSHA rehberleri, planın çalışanlarca erişilebilir olmasını ve görev değişikliklerinde yeniden gözden geçirilmesini iyi uygulama olarak belirtir.
Nasıl hazırlanır, uygulanabilir bir süreç
Veri toplama, proses akışları, kimyasal envanter, ekipman listesi, kritik altyapı, vardiya düzeni, yükleniciler ve ziyaretçi profili.
Senaryo ve etki analizi, olasılık ve etki kriterlerini birlikte kullanın, kuruluşunuzun coğrafi ve yapısal riskleriyle birleştirin.
Organizasyon ve kaynak planı, komuta yapısı, ekipler, görevlendirme yazıları, KKD ve müdahale setleri, iletişim cihazları, engelli çalışanlar için özel düzenlemeler.
Prosedür yazımı, kısa, eylem odaklı, adım adım talimatlar, örneğin “kimyasal dökülmede 10 adım”.
Eğitim ve tatbikat, görev bazlı pratik eğitimler ve senaryo tatbikatları, tatbikat sonrası kök neden ve aksiyon planı.
Gözden geçirme, olay, proses değişikliği, bina tadilatı, komşu tesiste değişim, yeni kimyasal veya ekipman alımı gibi her değişimde planı güncelleyin. ISO 45001, test ve olay sonrası revizyonu beklenen bir gereklilik olarak çerçeveler.
Benzer kavramlar, nerede ayrışırlar
Acil Durum Planı operasyon güvenliği ve insan sağlığını korumaya odaklanır, odak süresi dakikalar ve saatlerdir.
İş Sürekliliği Planı (BCP), ürün ve hizmetleri kabul edilebilir seviyede sürdürmeyi hedefler, odak süresi saatler ve günlerdir, standardı ISO 22301 ile çerçevelenir.
Kriz yönetimi ve iletişimi, itibarı, paydaş beklentilerini ve üst düzey kararları yönetir. Bu üç plan birlikte çalışmalı, komuta ve mesaj akışları çakışmamalıdır.
Komuta-kontrol sade modeli ve hesap verme
Tatbikatlarda karmaşayı azaltmak için yalın bir olay komuta yapısı belirlemek etkili olur, olay yöneticisi, emniyet görevlisi, haberleşme sorumlusu ve operasyon lideri gibi çekirdek roller atanır, her rol için vekil isimler belirlenir. Bir diğer kritik mekanizma yoklama ve muhasebe, toplanma alanı sorumluları, vardiya listeleri ve ziyaretçi kayıtlarıyla gerçek zamanlı durum takibi sağlar. Bu iki mekanizmanın iyi kurulması, tahliye sürelerini ve arama-kurtarma riskini anlamlı biçimde düşürür. OSHA’nın acil durum planı yönlendirmeleri, rollerin netliği ve eğitimin plan performansına doğrudan etkisini vurgular.
Sık görülen hatalar ve karar kriterleri
Planı masa başında bırakmak, saha yerleşimi, erişilebilirlik ve ekipman konumları plan ile örtüşmüyorsa, acil durumda kaos artar.
Tek tatbikatla yetinmek, farklı vardiya ve senaryolar test edilmediğinde plan kör noktalar üretir.
İletişim zincirinde aşırı karmaşa, ilk dakikalarda karar verilemediği için gecikme yaratır, küçük ekip, net komuta.
Yüklenicileri ve ziyaretçileri dışarıda bırakmak, planın gerçekçi uygulanmasını bozar. EU-OSHA ve OSHA rehberleri, acil planların tüm çalışan gruplarına erişilebilir, anlaşılır ve test edilmiş olması gerektiğinin altını çizer.
Uyum boyutu, minimum gerekler ve iyi uygulamalar
Yönetmelik uyarınca işveren, muhtemel acil durumları önceden değerlendirir, önleme-koruma-tahliye süreçlerini planlar, ekipleri görevlendirir ve planı yazılı hale getirir. Bakanlığın resmi rehberi, planın risk değerlendirmesinin bir çıktısı olduğunu ve tüm işyerleri için zorunlu olduğunu açıkça belirtir. ISO 45001’in 8.2 maddesi ise bu planların test edilmesini, eğitimle desteklenmesini ve kayıtlarının tutulmasını gerektirir, böylece yasal uyum ile sistem yaklaşımı birleşir.
Kurumsal değer, sadece mevzuat uyumundan fazlası
Etkili bir Acil Durum Planı, can güvenliğini korur, duruş ve kalite kayıplarını azaltır, tedarikçi ve müşteri güvenini güçlendirir. Planı bugün masaya yatırın, hangi senaryolarda ilk beş dakikada kim konuşacak, kim karar verecek, hangi valf kapanacak, kim yoklama alacak. Yanıtlarınız netleştikçe riskler azalır, ekipleriniz gerçekten hazır hale gelir ve kurumunuzun dayanıklılığı somut biçimde artar. ISO çerçevelerini rehber, mevzuatı taban çizgisi, tatbikat ve öğrenmeyi ise motor güç olarak düşünün.
Acil durum planı hakkında sık sorulan sorular
Acil durum planında minimum neler yer almalı?
Öncelikli senaryolar, net roller ve sorumluluklar, alarm ve iletişim adımları, tahliye ve toplanma prosedürleri ile kritik ekipmanların güvenli durdurulması yer almalı. Ziyaretçi ve yükleniciler için özel talimatlar, erişilebilir iletişim listeleri ve görev bazlı kontrol listeleri ekleyin. Plan kısa, eylem odaklı ve görselle desteklenmiş olursa uygulamada hız kazanırsınız.
Tatbikatları ne sıklıkla ve nasıl planlamalıyım?
Yılda en az bir bütünsel tatbikat iyi bir tabandır, yüksek riskli alanlarda vardiya bazlı ve senaryoya özel ek tatbikatlar planlayın. Her seferinde aynı kurguyu tekrar etmeyin, yangın, kimyasal dökülme, deprem gibi farklı senaryoları dönüşümlü çalışın. Tatbikat sonrası gözlemleri aksiyon planına bağlayın ve kapanış sürelerini takip edin.
Tahliye mi, içeride kalma (shelter-in-place) mı, kararı kim verir?
Kararı, sahadaki olay yöneticisi risk, rüzgar, duman ve kaçış yollarının durumuna göre verir. Yayılım dışarıda, içeride hava temiz ise içeride kalma güvenli olabilir; yangın veya yapı riski varsa tahliye öne çıkar. Karar kriterlerini planın ekinde kısa bir akış şeması ile netleştirin.
Çok lokasyonlu bir yapıda planları nasıl standardize ederim?
Ortak bir çekirdek şablon belirleyin, yerel riskleri eklerken formatı değiştirmeyin. Roller, iletişim dili, raporlama ve tatbikat değerlendirme formu tüm lokasyonlarda aynı olsun. Bu sayede eğitim, denetim ve kıyaslama çok daha verimli ilerler.
Yüklenici ve ziyaretçiler planın neresinde?
Girişte hızlı brifing, kimliklendirme, toplanma alanı bilgisi ve acil telefonlar mutlaka verilmeli. Yükleniciler, kendi faaliyetlerine özgü riskleri kapsayan çalışma izinleriyle ilerlemeli. Toplanma ve yoklama listelerinde ziyaretçi ve yüklenici isimleri ayrı görünür olmalı.
Engelli veya özel gereksinimli çalışanlar için ne yapmalı?
Önceden belirlenmiş “yardım ikilisi”, erişilebilir kaçış yolu, görsel-işitsel alarm kombinasyonu ve asansörsüz tahliye alternatifleri planlayın. Toplanma alanında kayıt, tıbbi ihtiyaçlar ve ilaç erişimi için özel bir madde oluşturun. Bu düzenlemeler tatbikatlarda mutlaka test edilmeli.
Küçük işletmede olay komuta yapısını nasıl sade tutarım?
Tek bir olay yöneticisi, bir haberleşme sorumlusu ve bir güvenlik/operasyon lideri ile başlayın, her rol için yedek belirleyin. Karmaşık hiyerarşiler yerine açık çağrı listesi ve görev kartları kullanın. İlk 5 dakikada kimin ne yapacağı kartın üzerinde yazılı olsun.
Planın etkinliğini nasıl ölçeceğim?
Tatbikat süresi, yoklama tamamlama süresi, iletişim teyit oranı ve düzeltici aksiyon kapanış hızı gibi öncü göstergeler belirleyin. Olay sonrası duruş süresi ve hasar maliyeti gibi gecikmiş göstergeler ile dengeleyin. Her gösterge için sorumlu kişi ve hedef tarih tanımlayın.
Acil durum iletişimi için hangi kanallar kullanılmalı?
Sabit alarm, anons sistemi, SMS veya mobil uygulama bildirimi ve telsiz, birbirini yedeklemeli şekilde kurgulanmalı. Personelin dil tercihleri ve gece vardiyası göz önünde bulundurulmalı. İletişim zincirini 3 adımdan fazla uzatmayın, teyit mekanizması ekleyin.
Kimyasal dökülmede ilk beş dakikada ne yapılır?
Bölgeyi güvenlik şeridi ile ayırın, kaynağı mümkünse güvenli şekilde kesin, uygun KKD ile yalnızca yetkin personel müdahale etsin. Havalandırma ve sızıntının yayılımını kontrol altına alın, maruz kalan kişiler için tıbbi değerlendirme başlatın. Olayı kayda alıp ekipmanı emniyete alın ve yeniden başlatma onayı gelene kadar alanı kapalı tutun.
Plan dokümanını nasıl yönetmeliyim, çevrimdışı erişim gerekirse?
Versiyon kontrolü uygulayın, son sürümü basılı ve dijital olarak erişilebilir tutun. Elektrik veya ağ kesintisi senaryosu için, kritik talimatların lamine edilmiş kısa kartlarını saha noktalarına yerleştirin. Personel telefonlarında çevrimdışı PDF kopyası bulunsun.
Tatbikat sonrası raporda neler olmalı?
Senaryo, ekiplerin performansı, zaman damgaları, iletişim aksaklıkları ve gözlemler, ölçülebilir bulgularla yazılmalı. Kök neden analizi, sorumlu atamaları ve hedef tarihleri içeren aksiyon planı ekleyin. Bir sonraki tatbikatta aynı maddeleri özellikle kontrol edin.
Hangi senaryoları öncelemeliyim?
Önceliği “yüksek etki, yüksek olasılık” ve “düşük olasılık, çok yüksek etki” olaylarına verin. Coğrafya, bina yapısı, proses kimyasalları ve komşu tesis risklerini birlikte değerlendirin. Her yıl değişiklik yönetimi çıktılarıyla öncelik listesine yeniden bakın.
İşyeri hekimi ve İSG uzmanı acil planın neresinde?
İSG uzmanı planın kurulumu, tatbikat tasarımı ve teknik bariyerlerin takibinde ana roldedir. İşyeri hekimi ilk yardım kapasitesi, tıbbi protokoller ve maruziyet yönetiminde liderlik eder. İki rolün iletişim ve kayıt akışı plan üzerinde açıkça gösterilmelidir.
Komşu tesisler ve bina yönetimiyle nasıl koordine olurum?
Ortak toplanma alanları, gaz ve enerji kesme noktaları, erişim yolları ve telsiz kanalları konusunda mutabakat yapın. Yılda en az bir kez ortak tatbikat planlayın. Karşılıklı yardım protokolleri ve acil iletişim kişilerini güncel tutun.
Planı satın alma, bakım ve İK süreçlerine nasıl entegre ederim?
Satın alma, acil durum ekipmanı ve KKD standartlarını sözleşmelere koymalı. Bakım, kritik ekipmanların güvenli durdurma prosedürlerini ve periyodik testlerini planına bağlamalı. İK, eğitim takvimini ve görev atamalarını işe alım ile terfi süreçlerine entegre etmeli.
Acil durum planı kaç sayfa olmalı, “kısa mı uzun mu” daha etkili?
Cevap, erişilebilirlik ve netlikte gizli, operasyonel çekirdek 10-20 sayfayı geçmemeli, detaylı ekler ayrı dosyalarda tutulmalı. Sahada kullanılanlar, akış şeması, görev kartı ve kontrol listesi gibi hızlı araçlar olmalı. Uzun anlatımlar karar anında işe yaramaz.
Planı kim onaylar ve kime duyurulur?
Onay, en üst yönetim ve işveren vekili tarafından yapılmalı, böylece kaynak ve öncelik netleşir. Plan tüm çalışanlara duyurulmalı, vardiya ve yükleniciler dahil herkes, rolüne uygun eğitim almalı. Erişim linki ve basılı kopya lokasyonları görünür olmalı.
Dijital izleme ve personel muhasebesi için hangi çözümler pratik?
Toplanma alanında QR veya NFC ile yoklama, telsiz ve mobil uygulama üzerinden otomatik teyit gibi yöntemler etkilidir. Basit ortamlarda, basılı vardiya listesi ve toplanma sorumlusu ile de hızlı muhasebe yapılabilir. Seçtiğiniz çözüm, elektrik ve ağ kesintisinde de çalışabilmeli.